Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Hükümeti ile Ermenistan arasında 3 Aralık 1920 tarihinde imzalanan Gümrü Antlaşması, Kurtuluş Savaşı’nın Doğu Cephesi’nde kazanılan askeri zaferin ardından diplomatik bir başarı olarak tarihe geçmiştir. Bu antlaşma, iki ülke arasındaki ilişkilerde önemli bir dönüm noktası teşkil etmektedir.
Antlaşmanın Tarihsel Arka Planı
I. Dünya Savaşı’nın ardından Osmanlı İmparatorluğu’nun zayıflaması ve çöküş sürecine girmesiyle birlikte, Ermeni milliyetçileri bağımsız bir devlet kurma amacıyla harekete geçmişlerdir. Ancak, bu süreçte yaşanan çatışmalar ve karşılıklı katliamlar, Türk-Ermeni ilişkilerinde derin yaralar açmıştır. Kurtuluş Savaşı sırasında, Ermenistan’ın Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki bazı toprakları işgal etmesi üzerine, TBMM Hükümeti Doğu Cephesi’nde askeri harekât başlatmıştır. Kazım Karabekir komutasındaki Türk ordusu, Ermeni kuvvetlerini mağlup ederek Gümrü’ye kadar ilerlemiş ve antlaşma zemini oluşturmuştur.
Antlaşmanın İçeriği ve Önemi
Gümrü Antlaşması, TBMM Hükümeti’nin uluslararası alanda imzaladığı ilk antlaşmalardan biridir. Antlaşma ile:
* Ermenistan, Sevr Antlaşması’nı tanımadığını ve bu antlaşmadan doğan tüm haklarından vazgeçtiğini beyan etmiştir. Bu, TBMM Hükümeti’nin Misak-ı Milli hedeflerine ulaşması açısından büyük bir önem taşımaktadır.
* Türkiye ile Ermenistan arasındaki sınırlar yeniden çizilmiştir. Antlaşma ile Kars, Ardahan ve Artvin Türkiye’ye bırakılmıştır.
* Ermenistan, Türkiye’ye karşı düşmanca faaliyetlerde bulunmayacağını ve Türk topraklarına yönelik herhangi bir hak iddiasında bulunmayacağını taahhüt etmiştir.
* Her iki ülke arasında diplomatik ilişkiler kurulması kararlaştırılmıştır.
Gümrü Antlaşması, TBMM Hükümeti’nin Doğu Cephesi’ndeki askeri ve siyasi başarısının bir göstergesi olmasının yanı sıra, yeni kurulan Türk devletinin uluslararası alanda tanınmasına da katkı sağlamıştır.
Antlaşmanın Kısa Süreli Olması ve Sonuçları
Gümrü Antlaşması’nın ömrü kısa süreli olmuştur. Antlaşmanın imzalanmasından kısa bir süre sonra, Ermenistan’da Sovyet Rusya’nın etkisiyle yeni bir hükümet kurulmuş ve bu hükümet antlaşmayı tanımamıştır. Ancak, Gümrü Antlaşması’nın hükümleri, daha sonra imzalanan Moskova Antlaşması (1921) ve Kars Antlaşması (1921) ile büyük ölçüde yeniden teyit edilmiştir.
Bilimsel Kaynaklar
* Sonyel, S. R. (1975).** *Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika II*. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
* Göyüșov, A. (2011).** *Gümrü’den Kars’a Türk-Ermeni Sınırı*. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
* Uçarol, R. (2009).** *Siyasi Tarih (1789-2009)*. İstanbul: Filiz Kitabevi.
Bir önceki yazımız olan Sümerler Türk müydü? Atatürk'ün Sümer Merakı ve Cevaplanmamış Sorular başlıklı makalemizi de okumanızı öneririz.