Orhun Yazıtları’nda Türk Devlet Töresi

Orhun Yazıtları, Türk dilinin en eski ve değerli yazılı kaynaklarıdır. 8. yüzyılda dikilmiş bu anıt taşlar, sadece dilimizin değil, aynı zamanda Türk devlet felsefesinin, geleneklerinin ve kültürünün de önemli birer aynasıdır. Bilge Kağan, Kül Tigin ve Vezir Tonyukuk’un sözleriyle yazılan bu metinler, o dönemdeki Türk milletinin savaşlarını, mücadelelerini ve devlet yönetimine dair düşüncelerini bize aktarır. Bu yazıda, Orhun Yazıtları’nda geçen Türk devlet töresi kavramını, farklı yönleriyle inceleyeceğiz.

Orhun Yazıtları’nda Devlet Anlayışı

Orhun Yazıtları’nda, devletin ve milletin bekası için çeşitli uyarılar ve öğütler bulunur. Yazıtlarda öne çıkan temel devlet anlayışı unsurları şunlardır:

  • Tanrı’nın Lütfu ve Kut: Kağanların, Tanrı tarafından görevlendirildiğine ve bu görevin “kut” adı verilen ilahi bir lütufla verildiğine inanılırdı. Kağanlar, Tanrı’nın onlara verdiği bu güç ve yetkiyle halkı yönetme sorumluluğunu üstlenirdi. Yazıtlardaki “Tanrı lutfettiği için, benim kutum olduğu için kağan olarak tahta oturdum” ifadesi bu inancı doğrular. Kut inancı, kağanın meşruiyetinin temelini oluşturuyordu.
  • Milletin Önemi: Orhun Yazıtları’nda, Türk milletinin birliği, beraberliği ve refahı her zaman ön planda tutulmuştur. Kağanlar, milletin aç kalmaması, yoksul düşmemesi ve her türlü zorluğa karşı dirençli olması için büyük çaba gösterirdi. “Kağan olup aç, fakir milleti hep toplattım. Fakir milleti zengin kıldım. Az milleti çok kıldım” sözleri bu duruma örnektir.
  • Törenin (Yasanın) Üstünlüğü: Yazıtlarda, töre yani gelenek ve yasaların devlet düzeninde ne kadar önemli olduğu vurgulanır. Kağanların, devleti kurar kurmaz hemen töreyi düzenlemesi ve yeni kağanın seçiminde törenin belirleyici olması, adaletin töre ile sağlandığının kanıtıdır. “İli tutup töreyi düzenlemişler” ifadesi, törenin devletin temeli olduğunu gösterir. Töre, kağandan bile üstün kabul edilirdi.
  • Liyakatin Önemi: Orhun Yazıtları’nda, devletin devamlılığı için yöneticilerin ve görevlilerin işinin ehli olması gerektiği belirtilir. Kağanlar sadece güçlü değil, aynı zamanda akıllı, bilgili ve cesur olmalıydı. “Bilge kağanmış, alp kağanmış, buyruku da bilge imiş, alp imiş, beyleri de, halkı da doğru imiş” sözleri bunu destekler. Liyakatsiz yöneticilerin ise devletin yıkılmasına yol açtığı ifade edilirdi. “Akılsız hakanlar tahta oturmuş şüphesiz, kötü hakanlar tahta oturmuş şüphesiz. Kumandanları da akılsız imişler şüphesiz, kötü imişler şüphesiz” sözleri, liyakat eksikliğinin tehlikelerine dikkat çekiyordu.
  • Adalet ve Dürüstlük: Yazıtlarda, adaletin töre ile sağlandığı belirtilirken, kağanların tüm yaşadıklarını açık yüreklilikle anlatması dürüstlüğün bir işareti olarak görülürdü. Devletin sürekliliği ve törenin varlığı, milletin ve yöneticilerin dürüst olmasına dayandırılırdı.
  • Çalışkanlık ve Gayret: Kağanların, milletin refahı için gösterdikleri çaba ve azim, yazıtlarda önemli bir yer tutar. Kağanlar, gece gündüz demeden çalışarak devletin ve milletin ilerlemesi için uğraşırlardı. “Gece uyumadım, gündüz oturmadım. Kızıl kanımı dökerek, kara terimi koşturarak işi, gücü verdim hep” sözleri, bu çalışkanlığın bir örneğidir.
  • Bağımsızlık: Türk milletinin bağımsızlığına verdiği değer ve esaret altında olmanın olumsuz etkileri, yazıtlardaki önemli konulardan biridir. Türklerin bağımsızlık inancı için neleri feda ettiği ve bu uğurda gösterdiği mücadele de yazıtlarda yer alır.
  • Yardımlaşma ve Dayanışma: Kağanların, milleti ve diğer devletlerle yardımlaşma duygusuyla hareket ettiği görülür. Fakirleri zenginleştirme, az olanı çoğaltma ve diğer toplulukları düzene sokma çabaları, yardımlaşma ve dayanışma anlayışının örnekleridir. “Fakiri zengin kıldı, azı çok kıldı” sözleri bu durumu açıkça gösterir.

Töre ve Yasa Anlayışı

Orhun Yazıtları’nda töre, devletin temelini oluşturan ve uyulması gereken kurallar bütünüydü. Töre, sadece yazılı yasaları değil, aynı zamanda gelenekleri, görenekleri ve ahlaki değerleri de kapsardı. Törenin temel özellikleri şunlardır:

  • Törenin Kaynağı: Töre, halkın geleneklerinden, kurultay kararlarından ve kağanın iradesinden oluşurdu. Kağan, töreyi keyfine göre değil, halkın ve devletin ihtiyaçlarına göre düzenlerdi.
  • Törenin Üstünlüğü: Töre, kağandan bile üstün tutulurdu ve devletin devamlılığı için vazgeçilmezdi. Töreye bağlılık, devletin güçlü kalmasının ve toplumun huzurunun temel şartıydı.
  • Törenin Uygulanması: Kağan, töreyi uygulamakla yükümlüydü ve halkına karşı sorumluydu. Törenin adil bir şekilde uygulanması, toplumda huzur ve güven ortamının sağlanması için çok önemliydi. “Türk töresini bırakmış milleti, ecdadımın töresince yaratmış, yetiştirmiş” sözü, törenin önemini gösterir.
  • Töre ve Adalet: Orhun Yazıtları’nda adalet kavramı, töre ile yakından ilişkiliydi. Töre, adil olmayı ve hakkaniyetli davranmayı gerektirirdi. Kağanlar, halka adil davranarak ve haklarını koruyarak törenin gereğini yerine getirirlerdi.
  • Yasalara Bağlılık: Türk devlet geleneğinde yasalara bağlılık ve yasaların üstünlüğü anlayışı çok önemliydi. Yasalara uymak, toplum düzenini sağlamak ve devletin bekasını korumak için temel bir gereklilikti. “Türk yasalarını bırakmış olan milleti atalarımın yasalarına göre örgütlemiş, yetiştirmiş” ifadesi, yasalara verilen önemi ortaya koymaktadır.

Devletin İşleyişi ve İstişare

Orhun Yazıtları’nda devletin işleyişi ve karar alma mekanizmaları hakkında da bilgiler bulunur:

  • Kurultay (Toy): Göktürklerde devlet işlerinin konuşulduğu ve karara bağlandığı meclis olan kurultay önemli bir yere sahipti. Kurultayda, kağanlar ve beyler bir araya gelerek ülke sorunlarını tartışır ve çözüm üretirlerdi.
  • İstişare (Danışma): Karar alma süreçlerinde istişareye büyük önem verilirdi. Kağanlar, önemli kararlar almadan önce bilgelere, danışmanlara ve beylere danışırlardı. Tonyukuk’un danışmanlığına vurgu yapan ifadeler bunu açıkça gösterir. İstişare, devletin daha doğru kararlar almasını ve milletin refahını sağlamayı amaçlardı.
  • Hükümet ve Görevliler: Göktürk devletinde hükümet, dokuz bakandan oluşuyordu ve ülke işleri hükümet tarafından yönetiliyordu. Bu durum, devletin işleyişinde belli bir organizasyonun olduğunu gösteriyordu.

Toplumsal Değerler ve Bütünleşme

Orhun Yazıtları, sadece devlet anlayışını değil, aynı zamanda Türk toplumunun değerlerini ve toplumsal bütünleşme anlayışını da yansıtır:

  • Aile Birliği: Aile birliğine büyük önem verilirdi ve aile bireylerinin korunması, cenaze törenlerine gösterilen özen bunun bir göstergesiydi. Aile içinde birlik ve beraberlik esastı.
  • Milli Birlik ve Beraberlik: Yazıtlar, milli birlik ve beraberliğin önemini vurgular. Toplumu bir arada tutan Türk örf ve adetlerinin terk edilmesi eleştirilirken, milli bütünleşmenin önemi sık sık belirtilmiştir.
  • Hoşgörü: Yazıtlarda, diğer milletlere karşı hoşgörülü olunması ve onlara zarar verilmemesi gerektiği belirtilir. “Türk beylerini, milletini … besleyin, zahmet çektirmeyin, incitmeyin” ifadesi bu anlayışı yansıtır.
  • Vatan Sevgisi: Kağanların, vatan toprağını korumak ve milletini yaşatmak için gösterdiği çaba, vatan sevgisinin en büyük göstergesidir. Atalarından kalan toprakları korumak, kağanlar için en önemli görevlerdendi.

Sonuç

Orhun Yazıtları, Türk devlet anlayışının, töresinin ve toplumsal değerlerinin benzersiz birer belgesidir. Bu yazıtlarda, Tanrı’nın lütfuyla gelen kut, milletin önemi, törenin üstünlüğü, liyakat, adalet, çalışkanlık, bağımsızlık, yardımlaşma gibi birçok temel değer vurgulanmıştır. Orhun Yazıtları, Türk devlet geleneğinin ilkelerini ve Türk milletinin değerlerini gelecek nesillere aktarmış ve milli bilincin oluşmasında önemli rol oynamıştır. Bu yazıtlar, günümüz Türkiye Cumhuriyeti için de dersler ve önemli referans noktaları sunmaktadır.

Kaynaklar

Özcan, M. F. (2019). Orhun Yazıtlarındaki atasözü ve deyimlerin günümüzdeki karşılıklarına
yönelik inceleme. Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (16), 98-105.

Çelik, A. U. (2016). ORHUN YAZITLARININ SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİM PROGRAMINDA YER ALAN DEĞERLER ÇERÇEVESİNDE İNCELENMESİ. Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, (55), 47-61.

Üstün, Mehmet Cihat (2022). Günümüz Bazı Toplum Dinamiklerinin Orhun Yazıtlarındaki İzleri, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl 15, Sayı 1, ss.26-56

Alkanalka, M. (2023). Hun Türkü Attila’nın Liderlik Sırları ve Orhun Yazıtlarındaki Milli Güvenlik ve Bütünleşme Kodları. Novus Orbis: Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Dergisi5(1), 108-130.

Ayan, A. (2015). ORHUN ABİDELERİNDEKİ LİDERLİK VE YÖNETİM ANLAYIŞININ DEĞERLENDİRİLMESİ. Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, (49), 305-317.

Güler, H. (2019). TAŞLARIN RUHU: ORHUN YAZITLARI. Türk Ekini, (1), 4-8.

Batur, Z., & Yıldırım, G. (2013). ORHUN YAZITLARINDA ANLAMA VE ANLATMA BECERİLERİ. Turkish Studies8(4).

Mert, O. (2008). ORHUN YAZITLARINDA KULLANILAN İŞARETSİZ (/. Ø./) GÖREV ÖGELERİ. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi15(38), 1-20.

Bir önceki yazımız olan Eskişehir'de Dolu Dolu 4 Gün Nasıl Geçirilir? başlıklı makalemizi de okumanızı öneririz.

Bir yanıt yazın